Naar
Archief
Naar Homepage
Naar
Weblog |
Het bijbelfestival dat de redactie
van ‘In de Waagschaal’ op zaterdag 2 oktober in
Gouda organiseert heeft als motto: ‘Naïef
bijbellezen’. In dit artikel betoog ik dat we, nu de
geschiedenis als zinstichtend verhaal uit onze samenleving verdwenen
is, ‘naïef’ moeten gaan
bijbellezen.
Kindertijd
Als kind van vijf jaar woonde ik naast een binnenhaven met een
industrieterrein. Grote hijskranen reden er over rails en er stonden
hoge loodsen. Ik mocht niet op dat terrein komen, maar af en toe ging
ik er wel kijken. Waar de associatie vandaan kwam weet ik niet meer,
maar de gedachte nestelde zich in mijn hoofd dat daar Golgotha was
geweest. Pas toen ik verhuisde loste de verbinding zich op.
Karl Barth schrijft in zijn
dogmatiek (KD IV,2 p.125) over een
vergelijkbare ervaring. Als kind had hij de kinderliedjes van Abel
Burckhardt in het Baseler dialect geleerd. ‘Wat op mij een
onuitwisbare indruk heeft gemaakt, was de gezellig vanzelfsprekendheid
waarmee in deze toch wel erg bescheiden stukjes poëzie
gesproken werd over de gebeurtenissen van Kerstfeest, Palmzondag, Goede
Vrijdag, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren alsof het over gebeurtenissen
ging die zich toevallig net vanmorgen in Bazel of in de omgeving van
deze stad voordeden zoals welk ander opwindend dagelijks voorval ook.
Historie? Leer? Dogma? Mythe? Welnee! Het was allemaal nog volop aan de
gang. Terwijl deze liedjes werden voorgezongen in de taal die men
anders ook hoorde en begon te leren spreken, en terwijl men ze meezong,
werd men, om dat alles te zien, te horen en ter harte te nemen aan de
hand van moeder meegenomen; naar de stal van Bethlehem, naar de straten
van Jeruzalem waar de Heiland, toegejuicht door andere kinderen van
dezelfde leeftijd, net zijn intocht deed...Het was allemaal ...hier en
nu: Lessings ‘akelige kloof’ (nl. tussen de tijd
van de bijbel en onze tijd CW) bestond niet...de Heiland zelf duidelijk
gisteren en heden dezelfde!’ Om er aan toe te voegen:
‘Naïef? Zonder twijfel zeer naïef, maar het
was misschien de naïviteit die de hoogste wijsheid
betekent...’
Bijna
vijftig jaar voordat Barth deze jeugdherinnering opschreef, had hij in Leuswill
een rede gehouden onder de titel ‘De nieuwe wereld in de bijbel’, waarin hij
een zelfde eenvoudige hermeneutiek hanteert. Natuurlijk is het zo, stelt Barth
in deze rede, dat wie de bijbel openslaat allereerst zijn eigen wereld en zijn
preoccupaties daarin weerspiegeld ziet. Maar zegt Barth, we moeten een stap
verder zetten. De bijbel daagt ons uit. Ze zegt tegen ons: ‘ga en zoek ook mij
nog...De bijbel zelf is het, een zekere onverbiddelijke logica van haar
samenhang, die ons boven ons zelf uitdrijft, ons uitnodigt... naar het antwoord
(te grijpen): een nieuwe wereld, de wereld van God is in de bijbel’.
God nodigt ons uit om deze wereld binnen te stappen. Als de gastheer uit de
gelijkenis van Jezus zegt hij tegen ons: kom, want alles is nu gereed (Lukas
14:17). Er is geen akelige historische kloof te overbruggen om deze wereld van
de bijbel binnen te stappen en daarvandaan te zien hoe God ook onder ons alles
vernieuwt. Wie spreekt over de historische kloof is te vergelijken met de genodigden tot het feestmaal uit deze
gelijkenis. Zoals zij allemaal belangrijkere zaken hebben dan aan te schuiven
bij het feestmaal, zo leidt het bezig zijn met de historische kloof er toe dat
we de wereld van de bijbel niet betreden.
Geschiedwetenschap
Een belangrijk front van de opkomende geschiedwetenschap van de Verlichting was
het christendom. Het christendom vertelde een verhaal over de geschiedenis van
de mensheid met een paar heldere ijkpunten: de schepping door God, de zondeval,
de geschiedenis van Israël, leven en sterven van Jezus Christus, de kerk
en het einde der tijden. Deze geschiedenis was tegelijkertijd
heilsgeschiedenis.
Op twee manieren viel de geschiedwetenschap de christelijke leer aan. In de
eerste plaats door naast de geschiedenisleer die het christendom bood eigen
versies van de geschiedenis te ontwikkelen. De geschiedwetenschap haalde haar
gegevens hiervoor niet uit de bijbel, maar geheel overeenkomstig de principes
van de Verlichting uit aardse bronnen: opgegraven overblijfselen, archivalia
etc. Daarnaast stond haar geschiedschrijving in dienst van een alternatieve
heilshistorie: meestal de geschiedenis van het vaderland, soms ook de
geschiedenis van de internationale wereldrevolutie of de verlichte mensheid.
Het effect op het geloof was dat haar ijkpunten wankelden. Het leven en sterven
van Christus was op deze manier niet een nabije zaak, het belangrijkste dat de
afgelopen tijd gebeurd was, maar er kwam een ongelofelijk hoop andere
geschiedenis tussendoor, die ook haar rechten opeiste en zich als belangrijk en
zelfs heilbrengend positioneerde. Zo werd het geloof door andere zaken
teruggedrongen naar een kleiner gebied van het menselijke leven, tot
verdwijnens aan toe.
Ook het waarheidsgehalte van de bijbelse geschiedenis zelf werd aangevallen.
Was het wel zo gebeurd, was het wel mogelijk dat het zo was gebeurd?
Vanuit haar eigen begrippenkader werden niet alleen de wonderen van Jezus voor
onmogelijk gehouden, maar werden ook delen van de bijbelse geschiedenis
gefalsifieerd.
Leeg tijdscontinuum
In Nederland is de nationale geschiedenis als een vorm van heilsgeschiedenis op
zijn retour. Sinds de jaren zestig wordt de Tweede Wereldoorlog beoordeeld als
het einde van elk nationalisme.
Er is - zeker toen ook nog eens de wereldrevolutie stierf - niets van een
gelijke kracht voor in de plaats gekomen. Ja, er wordt wel geprobeerd om de
geschiedenis van de (verlichte) mensheid te onderwijzen. Met een nadruk op
Nederland en Europa omdat we hier nu eenmaal wonen. En misschien ook wel omdat
wij - heel toevallig - het enige land ter wereld zijn waar de nationale
geschiedenis en de geschiedenis van de verlichte mensheid samenvallen, omdat
wij altijd al tolerant en verlicht waren en Spinoza hebben... Maar het evenaart
in de verste verte niet de kracht van de lofzangen op Vader des Vaderlands
Willem de Zwijger, die ik in mijn jeugd verslond. Ook het idee dat er een
stijgende lijn in de geschiedenis zit vertoont scheuren nu Europa steeds minder
te vertellen heeft in de wereld en de reële koopkracht al decennia stagneert.
We zijn in Europa buiten de geschiedenis geraakt. Niet omdat de liberale wereld
heeft overwonnen, maar omdat het verhaal van verlichting en vooruitgang aan
kracht heeft ingeboet. Niet in staat om nog een betekenisvol verhaal over
de wereld te vertellen. We leven in een leeg tijdscontinuum, met een
geschiedenis die alleen nog maar zichzelf verklaart, maar geen zicht geeft op
zin en toekomst. Alleen onderbroken door messiaanse momenten als de opkomst van
Fortuyn, of die ene dag dat Nederland wereldkampioen voetbal wordt.
Naïef bijbellezen
Nu de geschiedenis als een betekenisvol gebeuren is weggevallen is het tijd om
anders naar de historische kloof te kijken die ons van de bijbel scheidt.
Helemaal weg is die niet - Boaz zit niet op een combine om de oogst binnen te
halen. Maar de kloof is wel een heel stuk kleiner, want al die andere
betekenisvolle gebeurtenissen uit de (nationale) geschiedenis zijn verdampt.
Zij hebben het vermogen verloren zin te geven aan het bestaan. Wat blijft zijn
de verhalen (en de geboden, wijsheidsspreuken, brieven en visioenen) van de
bijbel. Zij zijn de geschiedenis waarin wij geplant zijn. Of misschien is dat
nog te veel een beeld van verworteling en groei en past een ijler beeld beter
bij onze culturele situatie: de bijbelverhalen zijn als een wolk om ons heen.
Waar je ook loopt, ze hangen om je heen. Ze zijn dichtbij, je kan zo je hand er
in steken. Je kan er in ademen, en hun damp slaat zo neer in je directe
omgeving en dan spelen ze zich – heel naïef - af op een industrieterrein of in
een Baseler heuvellandschap.
‘Naïef bijbellezen’ is dan niet het einde van de hermeneutiek. Er zijn meer
hermeneutische vragen dan alleen de historische. Maar bovenal: je moet wel
weten van jezelf dat je naïef leest, als je ‘naïef’ leest. Je moet je bewust
zijn dat je vanuit jouw spiritualiteit en jouw geschiedenis leest. Anders
beland je in fundamentalisme. Wie zich daarvan bewust is kan meer dan ooit de
hermeneutiek als relativering en als rem op de gehoorzaamheid loslaten en met
volwassen naïviteit zich door de bijbel laten omringen. En dan gevormd en
hervormd worden.
Coen Wessel
In de Waagschaal juli 2010
|