Inleiding op de dogmatiek van Marquardt

In zijn dogmatiek wil Marquardt kerken, theologen en anderen bewust doen worden van die breuken. Als een theologische psycho-therapeut wil hij het trauma van Auschwitz, waar de theologie tot nu aan voorbij leefde, aan de orde laten komen. Hij wil uitspreken hoe het geloof in God fundamenteel geschokt is en hij wil analyseren wat het aandeel van de theologie aan Auschwitz was. Zijn theologie is vervolgens een hartstochtelijk pleidooi voor een ommekeer van de theologie, voor een theologie die in het teken van het nooit meer Auschwitz staat.
In deze inleiding op Marquardts dogmatiek zal ik u iets vertellen over Marquardt zelf. Ik zal u vertellen over de inzet van zijn werk en over wat de betekenis van Marquardts werk voor de theologiebeoefening in Amsterdam zou kunnen zijn.

Biografie

Marquardt is in 1928 geboren in Eberswalde, een stadje zo'n tachtig kilometer ten noordoosten van Berlijn. Na de oorlog studeerde hij theologie, eerst bij Bultmann en later ook bij Karl Barth. Na zijn studie en leervicariaat wordt hij studentenpastor in Berlijn.
In de jaren vijftig en zestig komt in kleine kring de discussie op gang over de noodzaak van een andere houding van de kerken tegenover het joodse volk. Ook Marquardt neemt aan deze discussies deel. Opvallend in zijn bijdragen is zijn pleidooi om ook joden te laten meespreken in de christelijke theologie. Zij moeten als getuigen van Gods handelen en spreken in de christelijke theologie aan het woord komen. De nieuwe houding van kerk en theologie ten opzichte van het joodse volk moet er één zijn van ontmoeting met hen en luisteren naar hen. Marquardt zoekt ook daadwerkelijk contakt met joodse theologen uit Duitsland en Israël (Schalom Ben Chorin, Jochanan Bloch, etc.). Het is het begin van een voortgaande studie van het jodendom en de joodse traditie.
Ontmoeting met het jodendom en luisteren naar het jodendom komt in Marquardts dogmatiek terug als één van de belangrijkste hermeneutische regels. Als het begin van alle theologie. Ontmoeting is de eerste stap van theologie bedrijven. Het is een hermeneutische regel die voor een deel ook voortkomt uit een reflektie op zijn eigen levensweg, waarin Marquardt steeds naar ontmoeting en dialoog met joodse gesprekspartners zoekt. Marquardt moet zich gerealiseerd hebben: wil theologie tot deze inzichten komen waartoe ik zelf gekomen ben, dan zal ze ook deze weg van ontmoetingen moeten afleggen. Zonder dat lukt het niet.

In 1967 promoveert Marquardt op een onderzoek naar de plaats van Israël in de theologie van Karl Barth. Zes jaar later schrijft hij een boek over Karl Barths engagement met het socialisme. In 1972 wordt Marquardt hoogleraar dogmatiek in Berlijn als opvolger van Helmut Gollwitzer. Hij gaat nu ook over de joods-christelijke verhouding college geven. Uit de colleges en de reakties van studenten daarop ontstaat materiaal dat hij omwerkt tot een dogmatiek. Vanaf 1988 publiceert hij deze dogmatiek die in totaal zeven banden zal omvatten. Een band prolegomena - wat vooraf gezegd moet worden, twee banden Christologie - over Christus, drie banden eschatologie en er staat een vierde band op stapel die een band utopie zal bevatten.

Voor Marquardt is het beginnen van alle theologie getekend door het feit dat Auschwitz heeft plaatsgehad. Als ik u vertel over zijn inzet, dan betekent dat vooral dat ik u vertel wat Auschwitz voor Marquardt betekent.

0. Auschwitz, de naam van het kamp Auschwitz-Birkenau, is de naam waarmee de moord op de zes miljoen joden in de Tweede Wereldoorlog wordt aangeduid. En niet alleen hun vermoording, maar het hele trajekt van registratie, verzameling, vervoer, selektie, vergassing, tewerkstelling en alle andere wijzen die in het kamp naar de dood voerden. Er zijn meer mensen in de kampen vermoord, maar in de eerste plaats en vooral de joden. Het bijzondere en onvergelijkbare van Auschwitz is dat een hele maatschappij, een heel maatschappelijk systeem, werd ingezet om deze moord te voltrekken. Niet alleen het leger, maar ook artsen, ingenieurs, ambtenaren, autofabrikanten en - zoals de Amerikaan Daniël Goldhagen nog eens benadrukt heeft - honderdduizenden "gewone" mensen. Een hele maatschappij, met al haar moderne middelen, werd ingezet met geen ander doel dan om het joodse volk te vermoorden.

1. Auschwitz heeft fundamenteel de relatie van de mens met zijn wereld veranderd. Het vertrouwen van de mens in zijn wereld viel weg. In Auschwitz viel het vertrouwen weg dat er tenminste enkele mensen aanspreekbaar zijn op hulp en bescherming. Dat er een vorm van gedrag was, dat er mogelijkheden waren om te ontkomen aan de dood. Maar de kampleiding was niet aanspreekbaar en wilde tot aan de allerlaatste oorlogsmaand aan toe de dood. Sinds Auschwitz staat de mensheid in de wereld als een kind dat geen basisvertrouwen heeft.
Auschwitz is daarom zo'n schok omdat het zich kan herhalen. Het is niet alleen iets van een plaats in Polen in het verleden. Maar het feit dat Auschwitz heeft plaatsgehad, houdt de mogelijkheid in zich van een herhaling. En de mogelijkheid van een herhaling bedreigt ons leven en onze toekomst. En houdt hen daarom ook in de greep.
Sinds Auschwitz is daarom ook de plaats van de dood in ons leven veranderd. De dood is niet meer iets aan de grens van het leven, als het leven ophoudt dan sterven we en is er de dood. Maar de dood is het fundament van heel ons leven geworden, het meest bepalende, daar waar ten diepste van afhankelijk zijn. De dood is een werkelijkheid geworden die het geheel van ons leven omvat.

2. Auschwitz heeft de situatie van het denken en van het geestelijke leven veranderd.
Het denken van de Verlichting (Aufklärung) is - in ieder geval in het eigen beeld - altijd verbonden geweest met pogingen om de humaniteit te bevorderen en te versterken. Auschwitz heeft voor Marquardt de nachtzijde, de inhumane kant van de Verlichting onthuld.
Ik pik één punt van zijn kritiek eruit. Om niet afhankelijk te zijn van een willekeurige en wrede goddelijke orde, wilde het denken van de Verlichting al het kennen via het denken en de denkvormen van de onderzoekende en denkende mens laten lopen. Maar het bracht met zich mee dat er "over" het joodse volk werd gedacht, zonder aan hen te denken. Het leidde tot een niet horen van joodse stemmen, en van joodse zelfexpressie. In Auschwitz verloor bijna elke joodse uiting (van subjektiviteit) maatschappelijke betekenis. Het veranderde niets aan hun situatie. Mensen werden er tot vlees gereduceerd, alleen nog maar objekten.
Humaan bedoeld Verlichtingsdenken en humane werkelijkheid waren in Auschwitz niet meer bij elkaar te brengen. En daarmee werd dit denken dat een humane inhoud wilde hebben een inhoudsloos denken. Het verlichtingsdenken is daar stukgelopen op de realiteit. Daarom moet er een ander denken ontwikkeld worden, waarbij de mensen die door het Verlichtingsdenken verdrongen zijn aan het woord moeten komen, allereerst de joden. En moeten de denkvormen die hun spreken mogelijk maken eerst maar eens beproefd worden¹.

Kerk en theologie hebben eeuwen lang anti-semitisme en anti-judaïsme bevorderd of op beslissende momenten niet voorkomen. En daarmee heeft de theologie meegewerkt aan het maatschappelijk klimaat waarin Auschwitz kon plaatshebben. Ze staat in de keten die tot Auschwitz leidde en die al ver voor de schrijftafel begon. Theologie moet zich bewust worden van haar schuld aan Auschwitz.
Juist de theologie heeft deel aan de denktraditie waarbij er altijd over anderen gedacht wordt. De theologie denkt altijd over anderen, ze denkt over joden, ze denkt over heidenen. Ze claimt daarbij een goddelijk gezag waarin de ander voor haar denken moet buigen. De theologie is doordrongen van een denkwijze waarin alles wat anders is geen recht van spreken heeft en buitengesloten wordt.

Om dit te voorkomen zullen theologen naar hun slachtoffers, in de eerste plaats de joden, toe moeten gaan, relaties met hen aangaan, vormen van gemeenschap met hen moeten zoeken. Theologen, christenen en kerken zullen zich aan hen moeten verplichten. Zodat de voorwaarden geschapen worden waarin er in een verbondenheid met hen gedacht kan worden. De theologie moet hen aan het woord laten komen zodat er niet meer over hen gedacht wordt. Eén van de wijzen waarop in Marquardts dogmatiek Israël aan het woord komt is dat Marquardt zich voor zijn stof niet alleen op oude en nieuwe testament baseert maar ook op de joodse mondelinge traditie (Misjna, Talmoed, bijbelcommentaren etc.).

4. Maar theologie heeft misschien niets meer om over te spreken. Want Auschwitz betekent ook de onzekerheid of God nog wel leeft. Het is een vraag die overlevenden van Auschwitz zich stellen en het is ook Marquardts meest fundamentele vraag: leeft God nog of ging hij in Auschwitz te gronde. Marquardt wil alleen over God spreken als degene die in relatie staat, die verbonden is met zijn mensen. Verbonden met zijn volk Israël, verbonden met de zoon van dit volk Jezus Christus. God op zich kent hij niet. Daarom brandt de vraag: wat gebeurde er met God in Auschwitz? Was hij daar aanwezig? Is God in Auschwitz te gronde gegaan, samen met de mensen met wie hij zich verbonden heeft. Misschien ook heeft hij zich daar losgemaakt van de wereld en zich teruggetrokken in zichzelf. We weten het niet, de getuigen en overlevenden van Auschwitz vertellen hier verschillende verhalen over. Maar dat er in Auschwitz iets fundamenteel veranderd is in de verhouding tussen God en wereld staat voor Marquardt vast. In Auschwitz was God een God zonder getuigen: zijn joodse getuigen gingen daar verloren, en christelijke getuigen waren er niet. God is tot in zijn diepste wezen aangetast. Misschien leeft God en betoont hij ons toch nog zijn trouw. Maar deze laatste mogelijkheid hebben wij niet in eigen hand. God is na Auschwitz nog slechts een mogelijkheid.

Wetenschappelijke theologie begint met te vooronderstellen of te bewijzen dat God bestaat. Het theologisch spreken is gebaseerd op de aanname: God leeft. Maar Marquardt wil rekening houden met de mogelijkheid dat God na Auschwitz niet meer leeft. Voor Marquardt kan daarom het bestaan van God niet meer de vooronderstelling van zijn theologie zijn. In plaats daarvan staat zijn theologie in het teken van de hoop op God. Naar God kan alleen nog maar worden uitgezien².
Dat betekent dat de hoop voor Marquardt centraal komt te staan in zijn theologie. Alles wat hij over God en over Jezus zegt is gebaseerd op hoop. De vraag of er hoop is komt zo samen te vallen met de vraag of God bestaat. De vraag of er hoop is en of er toekomst is, zijn vragen die in de dogmatiek in de eschatologie behandeld worden. De vraag naar God, de Godsleer, behandelt Marquardt daarom in de eschatologie, die daarom ook uitdijdt tot drie of vier banden.
In God ligt het fundament van de hoop. Maar of dat fundament er is, dat is even verborgen als de toekomst zelf. Dat betekent dat de kerk minder dan ooit "de waarheid" bezit. Er is geen belijdenis waarin ze zich verschansen kan, noch een "het is geschied". De waarheid van wat wij geloven en belijden hebben wij niet in handen, maar ligt in de toekomst. Het zal blijken of het waar is.
Maar als God leeft dan is ook de keuze voor het leven mogelijk en zinvol. Dan is er een verandering mogelijk in onze door de dood getekende werkelijkheid. Marquardt wil zich in die hoop stellen. Hij wil zich daarop richten en daardoor laten bepalen. Hij wil dat theologen, kerken, christenen en onze hele cultuur dat ook doen. Om zo Gods wegen te bereiden.

Ik wil deze inleiding besluiten met aan te geven wat de Berlijner Marquardt kan bijdragen aan Amsterdam.

1. De vragen van Auschwitz hebben in deze fakulteit, vanaf het moment dat de fakulteit in 1946 een nieuwe start maakte, altijd meegespeeld. Door de - zij het misschien ook vage -herinnering aan Juda Palache, de hoogleraar Oude Testament die in de kampen is vermoord, zij het door de persoonlijke inbreng van Mönnich en anderen. Ook de hele herontdekking van het Oude Testament, de Amsterdamse School etc, is er niet zonder dat de vragen van Auschwitz in het achterhoofd meespeelden. Maar expliciet zijn de theologische vragen zelden gesteld. Marquardt doet dat. Bezinning op zijn vragen kan daarom bijdragen om veel helderder te krijgen wat de theologiebeoefening aan deze fakulteit drijft.

2. Ik woon in Heerenveen en sinds ik in Heerenveen woon heb ik toch ook wel gemerkt dat Amsterdammers niet graag verder kijken dan de stadsgrenzen. Ze kijken niet graag over de rand van de Arena en het liefst doen ze het dak dicht. Dan zit je lekker beschut tegen regen en wind, maar uit de jongste resultaten van Ajax weet u wel dat je daar niet zo ver mee komt.

Marquardts theologie zet de theologiebeoefening in de volle ruimte van de Europese filosofische en culturele discussie. Daar zoekt hij ook zijn gespeks- of discussiepartners. Hij leert van Adorno, Heidegger en in de laatste banden ook van Levinas en heeft vervolgens hun ook wat te vragen of te vertellen. Daarom vind ik ook zo goed dat er vandaag een filosofische bijdrage is: dat hoort bij theologie-beoefening, dat hoort bij het gesprek. In Marquardts dogmatiek raken Buber en Heidegger, Luther en Münzer met elkaar in gesprek. Marquardt laat zich niet opsluiten in binnenkerkelijke discussies, noch in wat hoort in de dogmatiek³. Hij stelt zaken aan de orde en weet een inbreng te geven die niet alleen voor de hele kerk belangrijk zijn maar voor de hele westerse cultuur. Bijvoorbeeld in wat hij zegt over individualisme.

De bijbelse theologie van Breukelman is prominent aanwezig in zijn dogmatiek. Marquardt onderneemt een nadere verkenning van de dogmatische mogelijkheden van Breukelmans spreken over Israël en de volkeren of over de mens in relatie. Barth is ook aanwezig, in denkvormen of in uitgangspunten. Maar Marquardt doet iets met hen, gebruikt hen. Hij weet: ik ben een generatie verder, ik moet verder gaan dan hen. De wind in Berlijn is misschien wel eens koud, maar koude zet je wel in beweging.

3. De laatste tien jaar is er in Nederland een verbinding gezocht tussen bijbelse theologie en liturgiek. Ook hierin kan Marquardts dogmatiek helpen. Zijn dogmatiek zou ik een "liturgische dogmatiek" willen noemen.

a) Marquardts inzet is liturgisch. Auschwitz betekende het zwijgen van Gods joodse lofzangers. En omdat God volgens de Talmoed troont op de lofzangen van Israël, bleef er voor God geen plaats. De inzet van Marquardt is om ruimte te scheppen voor het joodse volk, zodat de lofzang opnieuw kan klinken. En daarmee God geholpen wordt om tot zijn recht te komen.

b) Marquardts dogmatiek wil ons op een liturgische wijze in ruimte en tijd oriënteren. Ze zijn concreet, tastbaar en verwijzend tegelijkertijd. De aanwezigheid roept de afwezigheid op.
Op een zelfde wijze wil Marquardt je in de werkelijkheid oriënteren. Dat, waar alles naar verwijst, dat is niet aanwezig, dat is een lege plek, die er zal zijn. Maar alle relationele stappen van een mens verwijzen daarnaar en hebben dat als richting, worden door die toekomst uitgedaagd en gedragen, zijn in die toekomst geborgen.

c) Op de titelpagina van elk van de banden van zijn dogmatiek staat bij wijze van supplement een liedfragment. In dit lied is de band vervat. Het lied draagt de dogmatiek.

Lezing gehouden aan de Universiteit van Amsterdam september 1996. Gepubliceerd in Ophef 1996/04 p.5-8. Vertaling: Einführung in Marquardts Dogmatik in: Susanne Hennecke (red.), Abirren, Knesebeck 1998 p. 11-22

1. Ook vòòr Auschwitz is er soortgelijke kritiek op het verlichtingsdenken gegeven. In de Romantiek (Herder), bij Husserl en Heidegger. Verlichtingskritiek is een vast onderdeel van het postmodernisme. Marquardt zegt dan ook niet dat Auschwitz tot een nieuwe en originele kritiek leidt. Maar de alomtegenwoordigheid van de dood in Auschwitz noodzaakt tot een kwalitatieve omslag, tot het luisteren naar stemmen die tot dan toe in de minderheid waren. Auschwitz verandert de situatie van het denken omdat het denken daar definitief is stukgelopen op de realiteit.

2. Om dat op formule te brengen heeft Marquardt het voorbehoud uit de Brief van Jacobus "zo God wil en wij leven", Deo Volente, op God toegepast: zo God wil en hij leeft.

3. Ik hoorde het verhaal dat in Duitsland in een Universiteitsbibliotheek deze dogmatiek weliswaar aangeschaft was, maar in de kast terecht gekomen was bij de godsdienstfilosofisch werken, want zo vond men "dit was toch geen dogmatiek".

Nu kan je verongelijkt roepen hoe schandalig en onrechtvaardig dit is, maar ik zou deze onrechtvaardige bibliothecaris willen prijzen. Die man of die vrouw heeft met overleg gehandeld. Hij heeft het diepe inzicht gehad dat deze dogmatiek inderdaad de kaders van de dogmatische catalogus doet springen. En daar heeft hij zijn conclusies uit getrokken.